Kendi dilini iyi bilmekle yetinmeyip bu dille harikalar yaratabilmek tarih boyu çok az çevirmene nasip olmuş bir yetenektir. Ancak yetenekler geliştirilebilir özellikler olduklarından, çevirmenler için, hedef dile hâkimiyeti acil öncelikler ve hedef dilde harikalar yaratmayı genel geçerli hedefler arasında tutmak doğru davranışlar olacaktır.
"Çevirmen önce anadilini iyi bilecek" türünden söylemler hangimizin ağzından çıkmamış ya da hangimiz tarafından işitilmemiştir? Artık mahalle aralarında kapı önünde çekirdek çitleyen teyzelerimizin ağzından çıktığı vakit dahi şaşırtmayacak banallığa erişmiş bulunan "her dil bilenin çevirmen olamayacağı" iddiasıyla dans eden bu tür söylemler, özünde çok doğru bir yaklaşımı barındırsa da çeviri pratiği (koşuşturmacası) içerisinde çevirmenler tarafından en fazla göz ardı edilen ya da hiç geliştirilmesi tenezzülünde bulunulmayan yönleri akla getirmektedir.
Hukuki çeviri, teknik çeviri, tıbbi çeviri, edebi çeviri... Çevirinin temel kolları sayabileceğimiz ve birbirinden kalın çizgilerle ayrılması konusunda birçok kişinin fazlasıyla hassas davrandığı nam-ı diğer uzmanlık alanlarımız. Bu alanlarda hangi çeviriye kabul edilebilir yahut başarılı dendiğini hepimiz az çok bilebiliriz. Peki, bu alanlarda çevirmen harikalar yaratmış sözünü hiç duyar mıyız? Sanatkar işi kabul edilen edebi çeviriyi hariç tutarak benim cevabım koca bir "Hayır" olacaktır. Sevin Okyay'ın Harry Potter çevirilerini, adını kazandığı paralarla ilgili dedikodulara karıştıracak kadar iyi yapması veya birilerinin bunu iddia etmesi aslında edebi çeviri alanında hiç de şaşılacak bir durum değildir. Ancak, diğer alanlar maalesef böyle hoş anekdotlara sahip olmayan, "terimi bildim(n) cukkayı kaptım(n)", "işim(n)iz görülsün yeter" felsefesinin hegamonyasında kurum kurum kurutulan alanlar olagelmişlerdir. Belki pek çok meslektaşıma "hadi canım" dedirtecek olsa da bence sonuç hazindir: Başı sonu belli olmayan cümleler, illallah dedirten noktalama fakirlikleri, düşmekten bir hal olmuş cümle düşüklükleri, tekrarlanan tekrarlanana metni okuyana gına getiren aynı kelimeler dedim ve durdum. Çünkü hikayemiz tam da burada başlıyor. Hedef dili bilmenin ötesinde onunla harikalar yaratmanın destanı bakalım nasıl yazılıyor?
Can Yücel'i tanımadığınızı düşünmek bile istemiyorum. Dünyanın en iyi küfür eden insanı payesine sahip olmasının yanında, ülkemizin yetiştirdiği en büyük şair ve çevirmenlerden biri olan Yücel'in şu şiir-çeviri örneği hedef dilde nasıl harikalar yarıtılabileceği konusunda bize ciddi ipuçları veriyor:
"İŞTE BU İŞ
Shakespeare
Beautiful is terrible
Terrible is beautiful demiş
Bu söz Türkçe şöyle söylenir mi acep?
Güzelden güzeldir gazel
- O düşen sonbahar yaprağı-
Ve müthiş
Benim şiirden anladığım işte bu iş."
Şiirin güzellik - çirkinlik yorumunu bir kenara bırakarak üstadın şiir içindeki büyük hedef dil bilgisi ispatına odaklanmak istiyorum. İlk bakışta "güzel berbat, berbat güzeldir" gibi yeterli ve doğru bir çeviriyi hepimizin üretebileceğinden eminim. Peki, gazel kelimesinin bir anlamının da sonbaharda kuruyup dökülen ağaç yaprağı olduğunu söylersem yorumunuz ne olurdu? Bu güzel çeviri uğraşının büyüsünü bozmaksızın sadece sonuçta ulaşacağınız anlamın "cuk" ya da "oha" nidalarına yol açabileceği uyarısında bulunmak isterim. İddiası her zaman çevirmenin de ötesinde Türkçe söylemek olan Yücel, bize hedef dili iyi bilmenin ne demek olduğunu benim şu sıkıcı yazımın hacminin ellide biri kadar bir alanda göstermektedir. Can Yücel'in Shakespeare çevirilerindeki eşsiz başarısı elbette şuracıkta anlatılamayacak kadar uzun, zaten ciddi çevrelerce kabul edilmiş ve efsaneleştirilmiş bir olgudur. İngiliz Edebiyatı'nın büyük ustasının kelime oyunlarıyla yüklü birçok metn-i şahanesi Can Yücel çevirisinden okunduğunda insana başka hazlar yaşatmaktadır. Buradan biz çevirmenlere düşecek hisse ise hedef dille ilgili bilgi ve becerimizi geliştirme konusunda sözcük dağarcığımızın ne kadar geniş olduğunu sorgulamamızın büyük önem taşıdığıdır.
Yazım için seçtiğim örnek her ne kadar yukarıda da bahsettiğim gibi çeviri dünyasının yegane varyete meydanı olarak görülen edebiyat alanından olsa da bu yazımda temel iddiam çevirmenin hangi alanda çeviri yapıyor olursa olsun okurlara kuru ve renksiz ürünler sunma hakkı bulunmadığını hatırlatmaktır. Bir tıp metni okurunun çevirmenden beklentisi burada altını çizmeye çalıştığımdan çok farklı olabilecekse de kendisine çevirmen unvanını yakıştıran bir kişinin her ne suretle olursa olsun kendi ürününe saygı ve özeni ön planda tutmasının gerektiği yadsınamaz bir gerçektir. Çünkü ünlü filozof Wittgenstein "Dilimin sınırları dünyamın sınırlarıdır" diyerek dille her alanda harikalar yaratılabileceği düşüncesinin noter onayını yapmıştır.
Türkiye